اثرات تفکر نقاد بر داشتن ذهن باز

تصور ما از مغز این است که هیچ اشتباه و خطایی در عملکرد آن نیست، در صورتی که به نظر می‌رسد مغز ما پیوسته در حال تولید مشاهدات، خاطرات و باورهای گمراه کننده است. با وجود این ما همچنان تمایل داریم که درستی تجربیات خود را مسلم فرض کنیم. متاسفانه بر عکس چیزی که ما باور داریم مغز ترفندهایی برای فریب و سوق دادن ما به سمت نتیجه‌گیری که ارتباط زیادی با واقعیت ندارد. ما برای مبارزه با فریب‌های ذهن باید قدرت فراشناخت یعنی اندیشیدن درباره خود تفکر، را در خود تقویت کنیم. پژوهش‌ها نشان دادند که انسان‌هایی که فراشناخت ندارند، بیشتر از بقیه باورهای تعصبی دارند. تفکر نقاد از مهارت‌های فراشناخت است که به ما کمک می‌کند تا بر فریب‌های مغز و پذیرش هر چیزی بدون استدلال و منطق غلبه کنیم.

تفکر نقاد

تفکر نقاد به ما کمک می‌کند چیزی را که ممکن است باور کنیم را بتوانیم قضاوت کنیم ولی کار آن تصمیم گیری، اقدام یا انتقاد از دیگران نیست. تفکر نقاد کمک می‌کند که تقلید کورکورانه نکنیم و برای هر اطلاعاتی که به سمت ما می‌آید، در جستجوی شواهد باشیم. با بلد بودن تفکر نقاد، کسی نمی‌تواند ما را فریب دهد و حتی خودمان هم خودمان را گول نمی‌زنیم و از تکیه بر خاطرات (که توسط ذهن خودمان احتمال دستکاری شدن آن هست) و اطلاعاتی که صحت آن مشخص نیست (فقط به دلیل اینکه یک شخص گفته) خودداری می‌کنیم.

در مقاله قبلی در مورد پردازش دوگانه ذهن صحبت کردیم، در کتاب سوالات درست پرسیدن (راهنمای تفکر نقاد) اشاره می‌کند که سیستم سرد انسان باهوش برای اینکه بفهمد شواهد چقدر محکم هستند؛ این سوالات را از خود می‌پرسند:

• ارزش‌های ما چه هستند؟
• تضادهای ارزشی چه هستند؟
• شواهد چقدر محکمند؟
• چه اطلاعات مهمی بیان نشده؟
• آیا توضیح دیگری برای این مسئله هست؟
• آیا ممکن است کسی دید کامل‌تری داشته باشد؟
• چه دیدگاهی می‌تواند این نگرش را نقض کند؟

با پرسیدن این سوالات از خود می‌توانیم به بررسی شواهد بپردازیم.

یکی از مطالبی که در مقاله قبل مطرح کردیم این است که مغز می‌خواهد همه چیز برایش ساده باشد و با سیستم داغ همه چیز را رفع و رجوع کند و در دنیای امروز، این سیستم می‌تواند به دلایل زیر خیلی پرخطا و با سوگیری باشد:

• ارتباطات زیاد
• دشواری در تشخیص اطلاعات
• حجم اطلاعات زیاد
• اخبار و محتوای جعلی

گری کاسپارف می‌گوید: «هدف پروپاگاندای معاصر فقط گمراه کردن یا ترویج یک هدف غلط نیست، هدف آنها مستهلک کردن قوه تمیز و تفکر نقاد است تا حقیقت منکوب شود».

پس برای تقویت قوه تمیز و تفکر نقاد بایدRQ را افزایش دهیم ولی قبل از آن به مهارت‌های پیش نیاز برای تفکر نقاد اشاره می‌کنیم.

مهارت‌های پیش نیاز برای تفکر نقاد

• تواضع فکری
• صداقت فکری
• عدالت خواهی: دنبال عدالت هستم یا منفعت خود
• پشتکار فکری
• شهامت فکری: جرات اعتراف به اشتباه
• استقلال فکری: لازم نیست همیشه کس دیگری حرف ما را تایید یا تکذیب کند باید خودمان تایید کننده خود باشیم.

برای تفکر نقاد چند چیز لازم داریم:

۱. مشاهده گری

۲. کنجکاوی

۳. جرات به چالش کشیدن

۴. تعریف مسئله

ابزارهای افزایش RQ

• تله حباب
• نقطه کور
• استدلال شناسی
• تئوری توطئه

تله حباب: تله حباب تلاش مغز است برای ایجاد یک محیط امن که بهش دست نزنیم…، در تله حباب اطلاعات را بر اساس احساساتمان ارزیابی می‌کنیم و بر همان اساس دنبال توضیحات هستیم. ما با باورهای قبلی خود راحت هستیم، اگر اطلاعات مطابق آنها باشد، آن را می‌پذیریم و احساسات تعیین کننده پذیرش ماست. بیشتر ما به اینکه چه چیزی درست است، دقت نمی‌کنیم بلکه توجه می‌کنیم که چه احساسی به ما می‌دهد. ما زمانی احساس امنیت می‌کنیم که بار اضافه روی مغزمان نباشد یا به عبارتی تغییر نکنیم، پس دچار تنبلی فکری می‌شویم و حاضر به بررسی چیزی نیستیم. رد کردن دروغ و شایعات خیلی انرژی مصرف می‌کند و رد کردن آنها کار سختی است. به همین علت ما به دنبال حفظ حباب هستیم. از چیزهایی که حباب را حفظ می‌کند، عبارتند از:

• حفظ حباب با خطای تایید

در خطای تایید (یا سوگیری تایید) ما با وجود واقعیت‌ها در جلوی دید خود، اطلاعاتی را باور می‌کنیم که باورهای ما را تایید کنند. پس ما تمایل به پردازش اطلاعات با جست و جو یا تفسیر آنها داریم به طوری که با عقاید فعلی ما سازگار باشد.

سوگیری تاییدی سه سبک دارد:

۱. جست وجو: دنبال چیزی که می‌خواهیم می‌گردیم.

۲. تفسیر: تفسیر را در جهت باورمان تغییر می‌دهیم.

۳. حافظه: حافظه ما چیزهایی که مطابق با عقاید یا باورهایمان نباشد را به یادمان نمی‌آورد.

• حفظ حباب با تبعیت از جمع

این مورد در زمان اجدادمان هم ضامن بقا بوده است، چون اگر اجداد ما از جمع طرد می‌شدند؛ توسط حیوانات وحشی از بین می‌رفتند. اکثر ما همیشه نگران نظرات دیگران در مورد خودمان هستیم و وقتی با بقیه تفاوت داریم، احساس ناراحتی می‌کنیم و نمی‌خواهیم انسانی متفاوت از بقیه باشیم و سریع خودمان را شبیه جمع می‌کنیم؛ چون از برچسب‌ها می‌ترسیم. پس چیزی که حباب را قوی می‌کند این است که ما بخواهیم شبیه جمع باشیم. انسانی که تفکر نقاد دارد از برچسب نمی‌ترسد.

• حفظ حباب با تضاد منافع

۱. فکر و فرهنگ ودین و گروه من از بقیه برتر است.

۲. زبان فارسی بهترین زبان دنیاست.

برای اینکه بتوانیم این تضاد را کم کنیم باید از دید گروه دیگری که ذینفع نیست به ماجرا نگاه کنیم. در این صورت راحت‌تر می‌توانیم واقعیت را بپذیریم و حباب را بترکانیم.

برای اینکه بتوانیم از تله حباب بیرون برویم، چند روش وجود دارد:

• باورمان را می‌توانیم برای کسی که نشنیده، توضیح دهیم.
• نظم ذهنی ایجاد کنیم و سیستم سرد را روی یک موضوع نگه داریم.
• کاهش روتین تصمیم گیری
• دنبال استدلال مخالف باورمان باشیم.

بقیه مطالب در مقاله بعد گفته خواهد شد.

منابع:

دوره تفکر نقاد، بهرام‌پور

کتاب ذهن فریبکار شما، پروفسور استیون نوولا